Xét nghiệm là chìa khóa thành công trong trận chiến với CoVid-19

Gần đây, các vấn đề đáng lưu tâm về chất lượng xét nghiệm PCR chẩn đoán nhiễm SARS- CoV2 lại một lần nữa được nhiều chuyên gia y tế lên tiếng. Theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) cho biết, cần đặc biệt chú ý về việc tuân thủ vật tư lấy mẫu đúng quy cách, nếu thực hành lấy mẫu, bảo quản và vận chuyển bệnh phẩm không đạt chất lượng thì dù phương pháp hiện đại bao nhiêu cũng không thể cho ra kết quả chuẩn xác.

Theo PGS.TS.BS Nguyễn Lân Hiếu, Giám đốc bệnh viện Đại học Y Hà Nội chia sẻ, WHO ra khuyến cáo về Xét nghiệm CoVid-19. Mong muốn của tất cả chúng ta là có một xét nghiệm trả kết quả thật nhanh mà độ nhạy và đặc hiệu cao. Có như vậy mới tránh được sự lây nhiễm đặc biệt trong bệnh viện - sự lan tràn virus nguy hiểm nhất. Tuy nhiên trong hướng dẫn của WHO các bằng chứng khoa học đều chưa khẳng định hướng đột phá của tương lai.

Xét nghiệm kháng nguyên (antigen) là rất có tiềm năng nhưng cho đến nay dù được FDA chấp thuận nhưng độ nhạy còn quá thấp. Xét nghiệm bằng phương pháp sinh học phân tử cũng đang không ngừng được cải tiến trong đó có xét nghiệm GeneXpert với thời gian xử lý và chạy mẫu khoảng 60 phút/4 mẫu/1 module. Viện Lao và bệnh phổi tiên phong nhập kit về Việt Nam là một hướng đi hoàn toàn đúng đắn để rút ngắn thời gian xác định bị nhiễm virus ở những nhóm người nghi nhiễm có nguy cơ cao lan tràn dịch bệnh.

Một số điểm tóm tắt trong hướng dẫn của Tổ chức Y tế thế giới - Văn phòng khu vực châu Mỹ (PAHO/WHO) về việc chỉ định xét nghiệm chẩn đoán SARS-CoV-2 được lược dịch bởi BS. Nguyễn Thị Ngọc Lan – Phó khoa xét nghiệm – Bệnh viện Đại học Y Hà Nội như sau:

1. Cần đặc biệt chú ý về việc tuân thủ sử dụng vật tư lấy mẫu đạt tiêu chuẩn, nếu thực hành lấy mẫu, bảo quản và vận chuyển bệnh phẩm theo đúng khuyến cáo. Đây là một khâu vô cùng quan trọng chất lượng xét nghiệm. Nếu công việc của khâu này không làm tốt thì dù có sử dụng phương pháp xét nghiệm hiện đại như thế nào cũng có thể cho ra kết quả không chính xác:

Thu thập mẫu

Mẫu phải được thu thập bởi nhân viên đã đào tạo và lưu ý đến tất cả các hướng dẫn về an toàn sinh học bao gồm việc sử dụng thiết bị bảo hộ cá nhân thích hợp cho các biện pháp phòng ngừa tiêu chuẩn, tiếp xúc và trong không khí. Đặc biệt, nhân viên phải sử dụng áo choàng, mặt nạ phòng độc (N95 hoặc FFP2), bảo vệ mắt (kính bảo hộ) hoặc mặt (tấm che mặt), găng tay và tuân thủ vệ sinh tay thích hợp.

Bệnh phẩm đường hô hấp

Các mẫu được khuyến nghị là mẫu lấy dịch tỵ hầu (NP) hoặc hầu họng (OP), tốt nhất là kết hợp cả hai (que lấy mẫu nên được đặt và vận chuyển trong cùng một ống với môi trường vận chuyển virus). Nếu que lấy mẫu bị hạn chế, có thể sử dụng một que lấy mẫu (ưu tiên ở vị trí tỵ hầu NP). Các mẫu từ đường hô hấp dưới, bao gồm đờm, dịch rửa phế quản phế nang và hút khí quản cũng rất hữu ích; tuy nhiên, dịch rửa phế quản phế nang và dịch hút khí quản chỉ nên được thu thập theo các chỉ định y khoa, tuân theo tất cả các biện pháp an toàn sinh học cần thiết

Nếu lấy mẫu những người tiếp xúc không có triệu chứng thì ưu tiên lấy mẫu đường hô hấp trên (dịch tỵ hầu NP và hầu họng OP).

Nên sử dụng các loại que lấy mẫu có đầu lấy mẫu làm bằng vật liệu tổng hợp (bao gồm nylon, Dacron hoặc polyester); nên tránh sử dụng loại bông cotton. Các quy trình để sản xuất nội bộ môi trường vận chuyển virus có sẵn tại Trụ sở PAHO. Ngoài ra, có thể sử dụng nước muối vô trùng hoặc dung dịch bảo quản axit nucleic (ví dụ, tấm chắn DNA / RNA) nếu không có sẵn phương tiện vận chuyển (xem bên dưới để biết các cân nhắc về vận chuyển mẫu).

Vận chuyển mẫu

Các mẫu bệnh phẩm đường hô hấp phải được giữ lạnh (4-8°C) và gửi đến phòng xét nghiệm, nơi chúng sẽ được xử lý trong vòng 24-72 giờ sau khi thu thập. Nếu không thể gửi mẫu trong khoảng thời gian này, khuyến nghị bảo quản đông lạnh ở -70°C (hoặc thấp hơn) cho đến khi mẫu được vận chuyển (đảm bảo duy trì nhiệt độ lạnh trong khi vận chuyển). Nếu que lấy mẫu được đặt trong nước muối vô trùng thay vì môi trường vận chuyển virus, thì việc vận chuyển phải được tiến hành càng nhanh càng tốt. Việc vận chuyển các mẫu nghi ngờ phải tuân thủ các quy định quốc gia và sử dụng tối thiểu hệ thống đóng gói ba cơ bản. Ngoài ra, các lô hàng đến các phòng thí nghiệm tham chiếu hoặc các trung tâm cộng tác bên ngoài nước phải đảm bảo tuân thủ tất cả các tiêu chuẩn quốc tế về Chất sinh học, Loại B.

Các bệnh phẩm thay thế

Virus COVID-19 cũng như SARS-CoV và MERS-CoV đã được phát hiện trong các loại mẫu khác như phân và máu. Tuy nhiên, động học của virus trong các mẫu này chưa được nghiên cứu đầy đủ. Trong các trường hợp tử vong, mẫu mô phổi hoặc đường hô hấp cũng có thể hữu ích để xét nghiệm gen nếu có đủ điều kiện thích hợp để thực hiện khám nghiệm. Các mẫu máu giai đoạn cấp tính và hồi phục có thể hữu ích khi các xét nghiệm huyết thanh học có sẵn (xem phần dưới).

Ngoài ra, nước bọt đã được đề xuất như một mẫu thay thế chủ yếu vì nó có thể dễ dàng được lấy từ bệnh nhân mà không cần các thủ thuật xâm lấn hoặc khó chịu, giảm thiểu khả năng tiếp xúc với nhân viên y tế. Tuy nhiên, có rất ít nghiên cứu ủng hộ việc sử dụng mẫu nước bọt để phát hiện COVID-19; vẫn cần nhiều dữ liệu xác thực hơn và bộ dữ liệu lớn hơn. Vì những lý do này, việc sử dụng mẫu nước bọt hiện không được khuyến khích.

Chiến lược phân tích gộp mẫu đã được đề xuất là một giải pháp xét nghiệm nhằm giảm số lượng xét nghiệm cần trong sàng lọc. Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là độ nhạy của xét nghiệm có thể giảm, có thể dẫn đến kết quả âm tính giả. Chiến lược này có ích khi tỷ lệ hiện nhiễm COVID-19 trong quần thể thấp, nhưng khi việc lây truyền trong cộng đồng tăng lên, chiến lược này có thể tạo ra gánh nặng vì các nhóm có thể sẽ dương tính. Do đó, việc sử dụng gộp mẫu cho mục đích chẩn đoán từng trường hợp cần được đánh giá cẩn thận.

Đồng thời, BS Lan cũng chia sẻ thêm về clip lấy mẫu tỵ hầu của BV ĐHYHN để giúp mọi người nắm được các thông tin quan trọng nhất nhằm đảm bảo chất lượng ở khâu này: https://ltus.me/cNf

2. Xét nghiệm RT-PCR

Đây là xét nghiệm thông thường nhất để chẩn đoán xác định tình trạng nhiễm COVID-19. Tuy nhiên cần lưu ý:

Thứ nhất, thiết kế quy trình RT-PCR tối ưu, theo khuyến cáo sử dụng gen E làm gen đích;

Thứ hai, chú ý trong phiên giải kết quả xét nghiệm dựa trên diễn biến động học của tình trạng nhiễm COVID-19.

Kết quả xét nghiệm RT-PCR âm tính có thể vì lượng virus không đủ để phát hiện, hoặc cá thể đó đang trong thời kỳ sau lây nhiễm, hoặc virus bị đột biến ở vùng gen đích chẩn đoán hoặc đơn giản bởi vì cá nhân chưa bao giờ bị nhiễm bệnh. Do đó, kết quả âm tính không loại trừ khả năng nhiễm virus. Các trường hợp tiếp xúc với ca bệnh, dù kết quả âm tính cũng phải cách ly 14 ngày kể từ ngày cuối cùng tiếp xúc.

3. Xét nghiệm kháng nguyên

Sử dụng xét nghiệm kháng nguyên có độ đặc hiệu chấp nhận có thể được sử dụng như một tiêu chí khẳng định cùng với các tiêu chuẩn khác như triệu chứng lâm sàng, dịch tễ học và đưa ra các quyết định cách ly. Tuy nhiên, các xét nghiệm này (đặc biệt ở dạng test nhanh) thường có độ nhạy thấp hơn so với các xét nghiệm sinh học phân tử nên kết quả âm tính (ở bất kỳ giai đoạn nhiễm bệnh nào) không nên sử dụng làm tiêu chí loại trừ bệnh COVID 19 mà cần chỉ định xét nghiệm bổ sung RT – PCR.

4. Xét nghiệm huyết thanh học (IgG/IgM)

Các xét nghiệm huyết thanh học (cả xét nghiệm ELISA và xét nghiệm nhanh) không được coi là xét nghiệm chẩn đoán. Chính vì vậy cần phải lưu ý những điểm sau:

Thứ nhất, hiểu rõ về đặc điểm động học các kháng thể trong tình trạng nhiễm COVID-19: chỉ khoảng 50% ca bệnh khởi phát triệu chứng > 7 ngày phát hiện được kháng thể kết quả huyết thanh âm tính trong 7 ngày đầu tiên của bệnh không thể được sử dụng làm tiêu chuẩn loại trừ COVID-19.

Thứ hai, phát hiện các kháng thể chỉ cho thấy rằng đã có tiếp xúc với virus trước đó, nó không xác định thời điểm tiếp xúc xảy ra.

Thứ ba, sự hiện diện của các kháng thể không nhất thiết chỉ ra sự bảo vệ khỏi COVID-19.

Chính vì vậy, triển khai xét nghiệm huyết thanh học nên tập trung chủ yếu vào nghiên cứu dịch tễ học và tỷ lệ huyết thanh.

Cho đến nay, không có xét nghiệm nhanh RDT (sắc ký miễn dịch, phát hiện hạt vàng dạng huyền phù hoặc các định dạng khác) được xác nhận chính thức.

Theo BS. Nguyễn Thị Ngọc Lan – Phó khoa xét nghiệm – Bệnh viện Đại học Y Hà Nội và BV Đại Học Y Hà Nội